Η ιδέα για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας γεννήθηκε το 1908 από τη διαδήλωση 15,000 εργατριών στη Νέα Υόρκη, με αιτήματα λιγότερες ώρες εργασίας, υψηλότερες αμοιβές και δικαίωμα ψήφου. Έκτοτε, όλο και περισσότεροι αγώνες, όλο και περισσότερες διεκδικήσεις δείχνουν το δρόμο για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων της γυναίκας και τη γυναικεία χειραφέτηση. Φωτεινά παραδείγματα γυναικών πρωτοστατούν στις διεκδικήσεις αυτές, καταδεικνύοντας το σημαίνοντα ρόλο που διαδραματίζουν οι γυναίκες στην κοινωνία, την πολιτική αλλά και την επιστήμη και την έρευνα. Γυναίκες όπως, η Marie Curie, η Lise Meitner, η Margaret Hamilton, σημάδεψαν καθοριστικά την επιστήμη, αφήνοντας παρακαταθήκη το πολύτιμο έργο τους. Εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα, η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 8 Μαρτίου, ως μια ημέρα μνήμης για τον αγώνα του κινήματος, ως μια ευκαιρία για προβληματισμό και προαγωγή της ισότητας των φύλων.
Μία από τις μεγαλύτερες ανισότητες, από περιορισμούς έως τον πλήρη αποκλεισμό, που η γυναίκα αντιμετώπισε- και ακόμη αντιμετωπίζει σε πολλές χώρες- σχετίζεται με την πρόσβαση στην επιστημονική γνώση και εκπαίδευση, που αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα αγαθά για την ευδαιμονία του ανθρώπου. Στην αρχαιότητα, σε ορισμένες περιοχές όπως η Αρχαία Αίγυπτος, η Αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη, οι γυναίκες είχαν τη δυνατότητα εκμάθησης γραφής και ανάγνωσης κατά τα παιδικά χρόνια, ενώ κατά την εφηβεία διδάσκονταν από τη μητέρα πως να διαχειρίζονται το νοικοκυριό. Αν, ωστόσο, κατάγονταν από τις πιο εύπορες οικογένειες μπορούσαν να ακολουθήσουν περαιτέρω σπουδές στις τέχνες. Κατά τον Μεσαίωνα, η πρόσβαση των γυναικών στη δημόσια εκπαίδευση εμφάνισε αμελητέα πρόοδο. Στην πλειοψηφία τους ακολουθούσαν κατ’ οίκον εκπαίδευση περιορισμένη στην προετοιμασία τους για τα καθήκοντά τους στη μελλοντική οικογένεια που θα δημιουργούσαν. Ανώτερη μόρφωση λάμβαναν μόνο οι μοναχές. Παρ’ όλα αυτά αναφέρεται ότι το 1237, η Bettisia Gozzadini υπήρξε η πρώτη γυναίκα που ολοκλήρωσε ανώτερες σπουδές στη νομική. Η ίδια υπήρξε και η πρώτη καθηγήτρια σε πανεπιστήμιο, ενώ πανεπιστήμια έχουν ιδρυθεί από το 1088. Υπήρχαν πανεπιστήμια που παρέδιδαν μαθήματα ειδικά για γυναίκες. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1830 άρχισαν να ιδρύονται τα πρώτα πανεπιστήμια αμιγώς για γυναίκες όπως και κάποια πανεπιστήμια άρχισαν να κάνουν δεκτή τη φοίτηση τόσο ανδρών όσο και γυναικών. Μέχρι τη δεκαετία του 1970 υπήρχαν ακόμη πανεπιστήμια στην Αμερική όπου δεν μπορούσαν να φοιτήσουν γυναίκες. Σήμερα, παρόλο που η φτώχεια, στερεοτυπικές αντιλήψεις και πολιτισμικά στοιχεία εξακολουθούν να θέτουν περιορισμούς στην εκπαίδευση των γυναικών σε ορισμένες περιοχές, αυτοί έχουν αρθεί επισήμως σε μεγάλο μέρος του πλανήτη.
Ξεπερνώντας του τυπικούς περιορισμούς στη μόρφωση, υπήρξαν γυναίκες που συνεισέφεραν σημαντικά στην επιστημονική γνώση και για τις οποίες η αναγνώριση του έργου τους και η απόδοσή του σε εκείνες καθυστέρησε σημαντικά και δεν είναι ευρέως γνωστή. Η επιστήμονας Eunice Newton Foote (1819-1888) υπήρξε πρωτοπόρος στη θεωρητική θεμελίωση και τη διεξαγωγή πειραμάτων πάνω στο Φαινόμενο του Θερμοκηπίου, η μελέτη του οποίου, συνήθως, αποδίδεται στον John Tyndall. Μάλιστα, λόγω του ότι ήταν γυναίκα δεν μπορούσε η ίδια να παρουσιάσει τα ευρήματά της και έτσι ζήτησε από άνδρα συνάδελφό της να αναλάβει την παρουσίαση. Η φυσικός Lise Meitner (1878-1968) συνέβαλε μαζί με άλλους δύο φυσικούς στην ανακάλυψη της διάσπασης ουρανίου με νετρόνια (πυρηνική σχάση). Ωστόσο, θεωρείται ότι η συνεισφορά της παραγκωνίστηκε, όταν μόνο ένας εκ των τριών συνεργατών βραβεύτηκε με βραβείο Nobel Φυσικής. Η ίδια, παρά τις 48 υποψηφιότητές της για βραβείο Nobel Φυσικής και Χημείας, δεν το κέρδισε ποτέ, με την αναγνώριση του έργου της να έρχεται 21 χρόνια μετά το Nobel για τη σχάση. Προβληματισμό προκαλεί και ο παραγκωνισμός από βραβείο Nobel της φυσικού Chien-Shiung Wu, η οποία πειραματικά απέδειξε τη μη διατήρηση της ομοτιμίας στις ασθενείς αλληλεπιδράσεις, όπως και της αστροφυσικού Jocelyn Bell Burnell (1943 – ) για την ανακάλυψη radio pulsar. Όμως και η Maria Salomea Skłodowska-Curie, η οποία υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος που βραβεύτηκε με δύο Nobel, ένα Φυσικής και ένα Χημείας, ήρθε αντιμέτωπη- έχοντας ήδη κερδίσει ένα Nobel- με την απόρριψη της αίτησής της να γίνει μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών λόγω καταγωγής και φύλου. Η Edith Clarke (1883 – 1959) υπήρξε η πρώτη γυναίκα που, μετά από μια πολύ δύσκολη περίοδο εύρεσης απασχόλησης, εργάστηκε επαγγελματικά ως ηλεκτρολόγος μηχανικός στης ΗΠΑ το 1992- ανοίγοντας τον δρόμο για τις γυναίκες στις επιστήμες STEM- ενώ το 2015 το όνομά της κατατάχθηκε στο National Inventors Hall of Fame. Το πλήθος τέτοιων ιστοριών γυναικών που το όνομά τους παρέμεινε στην αφάνεια παρά τη σημαντική τους συμβολή στην επιστήμη είναι αναρίθμητο.
Αυτά είναι μερικά μόνο παραδείγματα σημαντικών γυναικών που επέδρασαν στην εξέλιξη της επιστήμης και της έρευνας. Τι συμβαίνει, όμως σήμερα; Αξίζει, λοιπόν, να αναρωτηθούμε: ποια είναι η θέση της σύγχρονης γυναίκας στην επιστήμη;
Η γυναίκα, στην σημερινή εποχή, έχει πρόσβαση στη μόρφωση. Ωστόσο, δεν καταλαμβάνει σημαντικές θέσεις ευθύνης, όπως μαρτυρούν στατιστικά δεδομένα. Ενδεικτικά, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, οι θέσεις ευθύνης στο πρυτανικό συμβούλιο, στις κοσμητείες και τις προεδρίες τμημάτων είναι, κατά κύριο λόγο, ανδροκρατούμενες.
Κατ’ αναλογία με την υποεκπροσώπηση των γυναικών στις θέσεις ευθύνης, η γυναίκα είναι υποεκπροσωπούμενη στον ακαδημαϊκό τομέα, αν και έχει σημαντική παρουσία στο χώρο της έρευνας. Παρά το γεγονός ότι όλο και περισσότερες γυναίκες συνεχίζουν μετά το πτυχίο σε διδακτορικές και μεταδιδακτορικές σπουδές, πολύ λίγες είναι αυτές που καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις στην επιστήμη τους ή σε επιστημονικές επιτροπές. Όσο υψηλότερη είναι μια θέση στην ιεραρχία τόσο χαμηλότερο είναι το ποσοστό των γυναικών που εμφανίζεται.
Η υποεκπροσώπηση των γυναικών σε ανώτερες ιεραρχικά βαθμίδες καταδεικνύει πως η επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών αναχαιτίζεται από τη “γυάλινη οροφή”. Ο όρος αυτός υιοθετήθηκε το 1986 από την εφημερίδα Wall Street Journal, με σκοπό να περιγράψει τα αόρατα εμπόδια (βάσει συνειδητών και ασυνείδητων στερεοτύπων) τα οποία δεν επιτρέπουν στις γυναίκες να φτάσουν σε ηγετικές θέσεις στον επιστημονικό, ακαδημαϊκό και επαγγελματικό τομέα.
Επιπλέον, με βάση στατιστικά στοιχεία, καθίσταται σαφής η ύπαρξη χάσματος στην εκπροσώπηση των γυναικών στις θεωρητικές και στις θετικές επιστήμες. Μεταξύ των σχολών με σημαντικό ανδρικό ποσοστό μελών ΔΕΠ (πάνω από 70%) είναι η Σχολή Θετικών Επιστημών και η Πολυτεχνική Σχολή, όπως φαίνεται στο ακόλουθο γράφημα. Αντιθέτως, οι γυναίκες κατέχουν μια δυναμική παρουσία στις ανθρωπιστικές επιστήμες, αφού περίπου το 70% του διδακτικού και εκπαιδευτικού προσωπικού είναι γυναίκες. Αντίστοιχη ανισοκατανομή στα ποσοστά ανδρικού και γυναικείου πληθυσμού ισχύει για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες. Ενδεικτικά, στο τμήμα Φυσικής, το ποσοστό φοιτητών (προπτυχιακού επιπέδου) είναι 68,39%. Η πιο ανδροκρατούμενη σχολή φαίνεται να είναι το τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, στο οποίο το ποσοστό των ανδρών αγγίζει το 85,42%, ενώ το Τμήμα Ψυχολογίας αναδεικνύεται η πιο γυναικοκρατούμενη σχολή, με ποσοστό προπτυχιακών φοιτητών ίσο με 13,58%.
Δυστυχώς, συρρικνώνοντας, μέσω προκαταλήψεων, την παρουσία των γυναικών στον τομέα της έρευνας, απορρίπτουμε ένα σημαντικό δυναμικό υψηλής κατάρτισης που έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας. Παραγκωνίζοντας και υποτιμώντας το ανθρώπινο αυτό κεφάλαιο ουσιαστικά θέτουμε τροχοπέδη στην έρευνα και στην επιστημονική πρόοδο καθώς και σε όλα τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που πηγάζουν από αυτή. Η επιστημονική εξέλιξη εδράζεται στις νέες ιδέες και, αδιαφιλονίκητα, οι καλύτερες από αυτές προκύπτουν μέσω της συνεργασίας σε διευρυμένα και συμπεριληπτικά επιστημονικά περιβάλλοντα.
Συνοψίζοντας, η Γυναίκα στο διηνεκές του χρόνου έχει διανύσει πολύ δρόμο και έχει δώσει πολλούς αγώνες, για να κατοχυρώσει μια ισάξια θέση με τους άνδρες στον κοινωνικοπολιτικό τομέα, αλλά και στην επιστήμη, στη μόρφωση, στην εκπαίδευση. Πράγματι, η θέση της γυναίκας στην επιστήμη έχει βελτιωθεί ριζικά. Η γυναίκα φοιτά στο σχολείο και το Πανεπιστήμιο, μορφώνεται, γίνεται ερευνήτρια και ακαδημαϊκός στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. Ωστόσο, λόγω πολυάριθμων και πολύπλοκων παραγόντων διαιωνίζονται ασυνείδητα και συνειδητά στερεότυπα, τα οποία αποτρέπουν τη “γυάλινη οροφή” από το να “θρυμματιστεί” οριστικά. Γι’ αυτό, απαιτείται η συνεισφορά όλων, ανδρών και γυναικών, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, έτσι ώστε να παγιωθεί η ισότητα των φύλων στην επιστημονική και ευρύτερη κοινότητα. Ας είναι η 8η Μαρτίου μια ευκαιρία να θυμόμαστε τη σημασία της ισότητας – ισοτιμίας των φύλων, αλλά και ταυτόχρονα, ας μας υπενθυμίζει πως είναι στο χέρι όλων μας να προσπαθούμε προς αυτήν την κατεύθυνση, με τις καθημερινές πράξεις μας, με τον τρόπο ζωής μας.
[Η συγγραφική ομάδας της PATh]
(*) Τα παραπάνω διαγράμματα και τα στατιστικά στοιχεία πάρθηκαν από το: https://www.psy.auth.gr/wp-content/uploads/Emfilos_Hartis_AUTH_2022-2024.pdf